Kurtuluş Savaşı ve Kapitülasyonlar

1921 Şubat ayında bir Amerikan destroyerinde görüşen Ankara Hükümeti ile Amerikalı yetkililer arasında Amiral Bristol’e iletilmek için verilen notada, T.B.M.M.’nin temel amacının, Anadolu halkının siyasal ve ekonomik bağımsızlığını sağlamak olduğu belirtilmiş ve kapitülasyonların kaldırılması koşuluyla Amerika ile dostane ilişkilere başlanacağı anlatılmıştı.

• 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması ile Sovyet Rusya, Türkiye’deki kapitülasyonları yok saymıştı. Artık Ankara Hükümeti’nin başarıları herkes üzerinde olumsuz etki yapmış ve yeni düzenlemelerin gerektiği kabul edilmiştir. Ayrıca Ankara’nın kapitülasyonları kaldıracağı yönündeki bir görüş de oluşmuş durumdadır. Buna karşılık Mustafa Kemal ve arkadaşları ise kapitülasyonlar ortadan kalkmadan tam bağımsızlığa kavuşamayacaklarının farkındaydılar. Bu nedenle de Lozan’a giden heyete verilen talimatlardan birisi de kapitülasyonların kesinlikle kaldırılması olacaktı.

• 9 Eylül'den sonra İzmir'in kurtarılması ve sonrasında Türk ordularının İstanbul’a girişinin hemen ardından, Ankara Hükümeti gümrüklere el koymuş, Gümrük memurları işten çıkarılmış, Gümrük resmi de üç misline yükseltilmişti. Ayrıca Düyun-u Umumiye’deki çalışanlar işten çıkartılmış, Düyun-u Umumiye’nin alacağı %3 hasılata da el konulmuştu.

Mustafa Kemal Atatürk "... memleketin serveti lüzumsuz yere dışarı çıkmasın. Bunu temin eden şey dışarıdan içeriye girecek olan eşyaya gümrük koymaktır. Devlet bu hususta serbest olmazsa, dşarıdan girecek mal üzerinde etkili olmazsa ve koyacağı gümrük resminde serbest olmazsa bu mesele, kapitülasyon ruhundan hariç sayılabilir mi? Tabii hayır. İşte karşımızdakiler bu ve bu gibi noktalarda bizi hala kendi arzularına ram etmek için icbarda bulunuyorlar. Bu mesele en önemli bir meseledir. Şöyle veya böyle olsun demekte milletin ve onu temsil eden Meclis ve Hükümetinin bağımsız olması lazım gelir. Tam bağımsız halde olmak lazım gelir." demiştir. Bu dönemde Türkiye’ye önerilen rejim ılımlı bir kapitülasyon sistemiydi. Belçika, Milletler Cemiyeti garantisi altında Türkiye’de ılımlı bir kapitülasyon kurulmasını istemişti.

• Bu gelişmeler ışığında 4 Şubat 1923’de Lozan Konferansı’nın kesilmesi sonrasında gelişen olaylara bakılacak olursa ilk dikkati çeken olay, İzmir’deki bir İktisat Kongresi toplanmasıydı.

• 17 Şubat 1923’te toplanan Kongreye başta Mustafa Kemal Paşa olmak üzere, Ankara’nın önemli askeri liderleri, meclis üyeleri, büyük topraklı zengin çiftciler, İstanbul tüccarları Anadolu esnafı ve işçiler katılmıştı.

• Mustafa Kemal Atatürk'ün kongreyi açış nutkunda genel bir girişten sonra kapitülasyonların tarihçesine girmesi, yabancı sermaye konusunda konuşması ilgi çekiciydi. Özellikle "cümlemizin arzumuz şudur ki bu memleketin efradı ellerinde numuneleriyle ziraatın, ticaretin, sanatın, sanayinin, hayatın bir mümessili olsun" sözleriyle yerli iktisatın önemini vurgularken, "Efendiler, iktisadiyat sahasında düşünürken ve konuşurken zannolunmasın ki biz ecnebi sermayesine hasım bulunuyoruz. Hayır bizim memleketimiz vasidir (geniştir) çok say (emek) ve sermayeye ihtiyacımız var. Kanunlarımıza riayet şartıyla ecnebi sermayelerine lazım gelen teminatı vermeğe her zaman hazırız" diyerek de yabancı sermayenin şartlı olarak kabul edileceğini vurgulamıştı. Mustafa Kemal Paşa Chicago Tirbün İzmir muhabirine 26 Eylül 1922 tarihinde verdiği demeçte "kapitülasyonları hiçbir kısmında istisnayı kabul etmiyoruz. Adli mali veya askeri kapitülasyonların hiçbirini tanımıyoruz." demiştir. Yine 2 Aralık 1922’de Petit Parisien’e "... Her şeyden evvel şurası bilinmelidir ki T.B.M.M. Hükümeti kapitülasyonların ibkasını asla kabul etmeyecektir. Şayet teba-yı ecnebiye eskiden olduğu gibi bundan sonra da kapitülasyonlardan istifade etmeyi düşünüyorlarsa aldanıyorlar. Kapitülasyonlar bizim için mevcut değildir ve asla mevcut olmayacaktır. Türkiye’nin istiklali her sahada tamamen ve kamilen tasdik olunmak şartıyla kapılarımız bütün ecnebilere genişce açık kalacaktır." diyerek kapitülasyonlara karşı olan net tavrını ortaya koymuştur.

Sonraki bölüm: Kesin Son: Lozan

Yorumlar