Islahat Fermanı (1856)

Tanzimat fermanı yeterli bulunmayarak, gayr-i müslimlere daha fazla hakların verilmesi için 1856'da yayınlanan ferman, esas olarak Tanzimat hükümlerini tekrarlayan, onları açıklayan ve genişleten bir fermandır.

Yayınlanma Nedenleri

Her zaman olduğu gibi siyasi şartlar yabancı devletlerin Osmanlı üzerinden bazı haklar almasına neden olacaktır.

• Rusya, Çar Petro'dan bu yana Osmanlı Devleti üzerinden sıcak denizlere inme amacına erişebilmek için; ya Osmanlı topraklarını Rus imparatorluğuna katacak, bu olmazsa aynı toprakları Avrupa devletleriyle paylaşacaktı.

• Bu amaçla sürekli sıcak denizlere giden yol üzerinde Boğazlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta Asya doğrultusunda Osmanlı'yı zor duruma sokmuştur.

• Daha da ileri giderek, Osmanlı Devleti içerisindeki Ortodoks tebeayı himaye etme ve imtiyazlarını çoğaltmak isteklerinde bulundu.

• Diğer taraftan, ticaret yollarının güvenliği için Rusya'nın sıcak denizlere inmesini istemeyen İngiltere de Ruslara karşı çıkıyor ve Osmanlı Devleti'ni destekler görünüyordu. Böylece bir taraftan Ruslara mâni olurken, diğer taraftan Osmanlı Devleti'ni Ruslarla meşgul ederek Hindistan'da serbestçe hareket ediyordu.

• Fransa ise; Avrupa siyâsetinde Rusya ve İngiltere'den geri kalmak istemiyor, Rusya'nın Akdeniz'e inmesinin Fransızların buradaki ticaretine sekte vuracağını düşünüyordu. Bu maksatla Osmanlı Devleti'ni Ruslara karşı destekliyordu. Diğer taraftan da yaptığı kapitülasyon antlaşmalarıyla Osmanlı Devleti içindeki Katoliklerin hamiliğini elde etmişti.

İşte bu siyasî atmosferde 1854 senesinde çıkan Kırım Savaşı olarak bilinen, Osmanlı Rus harbinde, Avrupa devletleri Osmanlı kuvvetlerinin yanında yer aldılar. İngiltere, Fransa ve Avusturya, Viyana'da Kırım savaşı sonrasında yapılacak antlaşmanın esaslarını görüşerek bazı kararlar almışlardı. Bu kararlar dört madde olup, Avusturya imparatorunun ültimatomuyla Çar’a bildirildi. Bu kararların dördüncü maddesi; "Osmanlı memleketlerinde bulunan Hristiyan tebeanın hakları, padişahın istiklâl ve hakimiyetine asla dokunulmamak şartıyla tasdik olunacak, padişah bu hususta Rusya'nın muvafakatını icab ettiren bir taahhütte bulunacak" idi. Bu maddede de görüldüğü üzere Osmanlı ordusunun kazandığı zafer bile, gayrimüslimlere imtiyaz sebebi oluyordu. Rusya, kurulacak Avusturya, Fransa, İngiltere ittifakı tehlikesi karşısında bu kararları kabul etti. Neticede Osmanlı, İngiliz ve Fransızların da isteği ile "Müslüman tebaa ile Hristiyan tebaa arasında cemiyet, haklar, vergiler, milli eğitim ve devlet memurluklarına geçme bakımından sürüp gelen farklar, bir ferman ile kaldırılarak Gülhane Hattında işaret edilen tebaa eşitliği tam manasıyla geliştirilmelidir." görüşünü kabul etmek zorunda kalmıştır.

Ferman Neleri İçeriyordu?

Ali Paşa hükümeti tarafından İlan edilen bu fermanın hazırlanmasında İngiliz ve Fransız elçileri de bulunmuştu. Bu şekilde hazırlanan ferman, Paris konferansından önce, 28 Şubat 1856'da Babıali'de Islâhat Hatt-i Hümayûnu adıyla devlet erkânı, şeyhülislâm, patrikler, hahambaşı ve cemâatlerin ileri gelenleri önünde okunarak ilan edildi. Otuz beş maddeden meydana gelen fermanın getirdiği önemli hususlar özetle şunlardı:

• Tanzimat fermanı ile değişik din ve mezheplerdeki bütün tebaaya verilen hakların uygulaması için gerekli tedbirler alınacaktır.

• Müslümanlar ile Müslüman olmayanlar kanun önünde eşit olacaklardır.

• Patrikhanelerde yeni meclisler kurulacak ve bu meclislerin verecekleri kararlar Babıali tarafından onaylandıktan sonra yürürlüğe girecektir.

• Patrikler kayd-i hayat şartıyla bu makama seçileceklerdir.

• Cemâatlerin ruhanî reisleri maaşa bağlanacaktır.

• Şehir ve kasabalarda bulunan azınlıklara ait kilise, manastır, mezarlık, okul ve hastahane gibi yerlerin tamir veya yeniden yapılmasına izin verilecektir.

• Hiç kimse din değiştirmeye zorlanmayacaktır.

• Devlet hizmetlerine, askerlik görevine ve okullara bütün tebea eşit olarak kabul edilecektir.

• Irk, din, dil, farkı gözetilmeyecek ve hiçbir mezheb diğerine üstün sayılmayacaktır.

• Bütün toplumlar okul açabilecektir.

• Hangi uyruktan olursa olsun her vatandaşın eşit ve serbest şekilde ticaret ve ekonomik girişimlerde bulunması sağlanacaktır.

• Müslümanlar ile gayr-i müslimler arasındaki davaları görmek üzere, karışık mahkemeler kurulacaktır.

• Yabancı devlet ile yapılacak antlaşmalar gereğince yabancılar da Osmanlı Devleti sınırları içerisinde mülk sahibi olabileceklerdir.

• Her cemâatin ruhani reisiyle, devlet tarafından bir sene müddetle tayin edilecek birer memuru, bütün tebeayı ilgilendiren meselelerde Meclis müzâkerelerine iştirak ettirilecektir.

Fermanın Sonuçları

Islahat Fermanı da, maddelerinden anlaşılacağı üzere Tanzimat Fermanı gibi Osmanlı İmparatorluğu içerisindeki gayrimüslimleri, özellikle Hristiyanları Müslümanlarla aynı haklara kavuşturmayı esas almıştır.

• Bu ferman, sadece Müslüman olmayan uyruğun ayrıcalıklarını genişletmiştir. Nitekim Tanzimat'ın ve arkasından 1856 Islahat Fermanının getirdiği yeni haklarla, Osmanlı tebaası içindeki gayrimüslimlerin durumu Müslümanlara nazaran çok daha iyi bir duruma geldi. Avrupalıların amacı da buydu zaten. Kapitülasyonlar aracılığı ile gayrimüslimlerin ayrıcalıklarının devam edeceğini biliyorlar ve Osmanlı'ya müdahele aracı olarak da Islahat Fermanını kullanacaklardı. Osmanlı yine oyuna getirilmişti.

• Islahat Fermanı’nın en büyük marifetlerinden birisi, Osmanlı ikliminde, misyoner faaliyetlerini artırmasıdır. Hedefleri Müslümanlardan çok Ermeniler ve Yahudiler’di. Kırım Savaşı günlerinin en becerikli misyoneri Hamlin, Robert Kolej’in kurucusudur. Dr. Hamlin, "Müslümanlık nereden İstanbul'a girmişse, Hristiyanlığın da oradan İstanbul'a girmesi için Rumeli Hisarı'nın en yüksek kalesi üzerinde bir kolej açmak" istiyordu. Bu arzusuna kısa zamanda erişti. İlginç olan ABD Dışişleri Bakanı Collin Powell’ın ABD’nin yeni İstanbul Başkonsolosluğu binasının açılışına yolladığı mesajdaki "Türkiye’nin en önemli anıtlarından biri olan Rumelihisarı 4 ayda tamamlanmış. Bizim binamızın inşası bundan biraz daha uzun sürdü."cümlelerindeki Rumelihisarı bağlantısıdır.

• Bilinçsiz verilen bazı haklara, yabancı devletlerin kışkırtması da eklenince, imparatorluğun bir çok yerinde (Örneğin Lübnan’da, Balkanlar’da, Mısır’da) isyanlar, ayrılmalar oldu.

• Ferman, gayrimüslim azınlıkların konumunu güçlendirip bunların arasında milliyetçi akımların hızlanmasına hizmet etti. Gayrimüslimler arasında milliyetçi akımların yayılması ise Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi birliğinin parçalanmasına yol açtı.

• Mali sıkıntılar da eklenince, ticari, mali, askeri anlaşmalar yapılmak zorunda kalındı. Bu durumlar Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahaleye kadar vardı.

• Osmanlı topraklarında kısa zamanda çok sayıda kilise ve havra inşa edildi.

• Avrupa'nin himaye siyâseti sayesinde büyük ekonomik güce sahib olan azınlıklar, yavaş yavaş siyasi haklara da kavuşuyorlardı.

• Artık resmen millet terimiyle tanımlanan dini cemâatlerin gelişme ve genişleme imkanları artmış bulunuyordu.

• Öte yandan Avrupa devletlerinin, Osmanlı hükümetini böyle bir fermanı ilana mecbur bırakması, kendilerine siyasi, ekonomik, hukukî ve kültür alanlarında yeni çıkarlar sağlamayı hedef alıyordu. İngiltere, Kırım savaşı ile Rusların sıcak denizlere inmesini önlemiş, Fransa da Akdeniz ticaretini emniyete almış, ayrıca Katoliklerin hamiliğini üzerine almıştı. Rusya ise savaşta kaybettiğini fermanla masa başında kazanmıştı. Bu iki fermanın gayeleri bütün Osmanlı toplumunu ırk din ve dil ayrımı gözetmeden kaynaştırmayı sağlamak idiyse de uygulamada tam tersi oldu. Bu amaçla yapılan hukuki uygulamalar da kapitülasyonların ve şeriat kaynaklı kanunların varlığı nedeniyle olumlu sonuç vermedi.

Fransız elçisi; "Devlet-i âliyyenin bu kadar fedâkârlık edeceğini ummazdık."

İngiliz Elçisi Lord Canning "Ne dediysek Osmanlı devlet adamları kabul etti."

Görüldüğü gibi yabancı devletler yine şartları vesiyaset adamlarının yapılarını kullanarak bir kez daha istediklerini elde etmişlerdi.

Ferman ve Osmanlı'ın Çöküşü

Islahat fermanı, uygulamada da birçok güçlüklerle karşılaştı. Bunlar, Osmanlı Devleti'nin yapısı, Avrupa'nın siyaset, cemiyet ve ekonomi alanında geçirdiği gelişme ve Paris andlaşmasına imza koyan devletlerin işlerine karışmalarından doğuyordu. Bu sebeple de bazı hükümleri kağıt üzerinde kaldı. Mustafa Reşid Paşa tarafından hazırlanan Tanzimat Fermanı ile onun yetiştirmesi Âli Paşa tarafından hazırlanan Islahat Fermanı arasındaki fark, hazırlık safhasında kendisini gösterir. Tanzimat Fermanı hazırlanırken Batılı devletlerin tesiri çok açıkça görülmezken, Islâhat Fermanı Âlî Paşa ile İstanbul'daki Fransız ve İngiliz elçileri arasında kararlaştırılmıştır. Bazı Batı tarzı kuruluşların ülkeye girmesi ile cemiyetteki kuruluş ve anlayış farklılaşması, İslami müesseselerin yanında Batı taklitçisi bir anlayış ve Batı taklidi kuruluşların tesisine sebeb olmuştur. Islahat Fermanı devletin çöküşünü engellemesinde hiç bir olumlu tesiri olmamış, aksine ülkedeki tebaa ve cemiyetler arasında yeni ve daha büyük problemlerin çıkmasına zemin hazırlamıştır.

---

Sonraki bölüm: Tarihten Ders Alınsaydı

---

Yorumlar